نقد و تأمّلى در باب تناقض ‏هاى کلّى و دیدگاهى بین آثار نظامى

مصادیق متناقض‏اندیشى، تناقض‏گویى و یا پارادوکس را بیش‏تر از این‏که در شعر نظامى بیابیم، در شخصیّت، اندیشه و مواضع متفاوت او در برخورد با موضوعات و مفاهیم مختلف مى‏بینیم. این درست است که شعر هر شاعرى برآیند اندیشه و شخصیّت اوست، امّا عنصر داستان‏پردازى و تخیّل که اساس کار نظامى است، بسیارى از جنبه‏هاى فکرى، شخصیّتى و اعتقادى او را در محاق قرار داده است. کار این شاعر گران‏قدر، چونان تابلوى نقّاشى است که دورنماى آن بهتر و بیش‏تر قابل نقد و ارزیابى است تا نماى نزدیک آن، بنابراین با مقدارى فاصله از تک‏تک آثار او و نگاهى کلّى‏تر و از چشم‏اندازى فاصله‏دارتر، بهتر و بیش‏تر مى‏توان بر او، اندیشه و اشعارش اشراف داشت و مواضع چند سویه و گاه متضاد و حیرت‏برانگیز او را مشاهده نمود.